“Geçmişi hatırlayamayanlar, onu tekrar yaşamaya mahkumdur.” Bu meşhur söz, gündelik sohbetlerden akademik tartışmalara kadar pek çok alanda karşımıza çıkar. Geçmişi anlamak, yorumlamak ve hatırlamak insanlık için her zaman önemli olmuştur. Bugünse, geçmişin karanlıkta kalan bölümlerini aydınlatma konusunda en güçlü müttefikimiz yapay zeka olabilir.

Gelişmiş yapay zeka sistemleri, bilim insanlarının yıllardır cevapsız bıraktığı tarihi sorulara yanıt bulmalarına yardımcı oluyor. Örneğin; kutsal metinlerden biri olan İncil’in bölümlerini hangi yazar gruplarının kaleme aldığı gibi karmaşık konular, yapay zekanın analiz gücüyle aydınlatılabiliyor. Ayrıca, yanmış parşömenlerin içeriği dahi X-ışını taramaları ve yapay zeka sayesinde okunabilir hale geliyor.

Aeneas AI: Roma yazıtlarının eksik parçalarını tamamlayan sistem

Antik Roma döneminden kalma taş yazıtlar, tarihçilerin geçmişi anlamasında kritik bir rol oynuyor. Bu yazıtlar genellikle büyük harflerle Latince yazılır ve taşa oyulmuştur. Ancak zamanla birçok yazıt zarar görmüş, kırılmış ya da bazı bölümleri silinmiştir. Bu da tarihçileri eksik bir yapbozun parçalarını tamamlamaya çalışan dedektifler gibi çalışmak zorunda bırakır.

BBC’nin aktardığına göre tarihçiler bu boşlukları doldururken benzer yapılar içeren “paralel metinlere” başvuruyor. Ancak bu yöntem oldukça zaman alıcı ve zahmetli. İşte tam da bu noktada Aeneas devreye giriyor.

Aeneas AI, Nottingham Üniversitesi ile Google DeepMind araştırmacılarının ortak çalışmasıyla geliştirilen bir yapay zeka sistemi. Adını Antik Roma’nın mitolojik kahramanlarından alan bu model, eksik metinleri paralel metinlere göre tamamlayabiliyor. Üstelik bunu insanlar gibi uzun sürede değil, saniyeler içinde yapabiliyor.

176 bin yazıttan öğrenen bir yapay zeka

Aeneas AI, 176.000 farklı Roma yazıtı içeren dev bir veri seti üzerinde eğitilmiş. Bu sayede, yeni keşfedilen yazıtları analiz ederken mevcut metinlerle benzerlik kurabiliyor. Ancak her üretken yapay zeka sisteminde olduğu gibi, Aeneas’ın da “halüsinasyon” (yani uydurma bilgi üretme) riski taşıdığı unutulmamalı.

Yanlış ya da uydurma bilgilerle çalışan bir sistem, tarihi yorumları çarpıtabilir. Bu yüzden doğruluk, yapay zekanın bu alandaki kullanımında en önemli kriter olarak öne çıkıyor.

Ankara’daki “Yazıtların Kraliçesi” ile gerçeklik testi

Aeneas’ın doğruluğunu sınamak isteyen araştırmacılar, sistemin yeteneklerini test etmek üzere Ankara’daki ünlü Augustus Tapınağı’na yöneldi. Burada yer alan “Res Gestae Divi Augusti” adlı yazıt, Roma İmparatoru Augustus’un yaşamını ve başarılarını anlatıyor. Ancak tarihçiler yazıtın tam olarak ne zaman yazıldığı konusunda fikir birliğine sahip değil.

Aeneas AI, bu yazıtı analiz ederek iki tarih aralığı önerdi: MS 10-20 ve MÖ 10-1. İlginçtir ki, bu iki aralık tarihçilerin zaten üzerinde durduğu olası dönemlerle birebir örtüşüyordu.

Çalışmanın devamında Aeneas, 23 farklı tarihçiyle birlikte test edildi. Sonuçlar dikkat çekiciydi: Yapay zekayı kullanan tarihçiler, daha önce fark edilmemiş benzerlikleri çok daha hızlı tespit etti. Dahası, Aeneas’tan yardım alan bir tarihçi, hem sadece yapay zekayla hem de yalnız çalışan bir insana kıyasla daha isabetli sonuçlara ulaştı.

Bu bulgular, Aeneas gibi yapay zeka modellerinin tarih yazımında sadece destekleyici değil, aynı zamanda üretken ve tamamlayıcı bir rol üstlenebileceğini gösteriyor.

Geçmişi yeniden inşa etmenin anahtarı yapay zeka mı?

Tarih, eksik parçalarla dolu bir yapboz gibi. Aeneas gibi yapay zeka sistemleri, geçmişin kaybolmuş bölümlerini daha hızlı ve daha doğru şekilde tamamlamamıza olanak tanıyor. Ancak bu araçların güvenilirliğini sağlamak ve doğruluk ilkelerinden ödün vermemek, hem araştırmacılar hem de teknoloji geliştiricileri için en büyük sorumluluk olarak kalmaya devam ediyor.